Geschiedenis van de Schans te Enumatil - Hans Top
Historisch Leek 16-2, maart 2002
Velen van ons weten nog wel dat de 80-jarige oorlog heeft geduurd van 1568 tot 1648. Het was in die tijd dat er te Enumatil en andere plaatsen in het Groningerland een aantal schansen werd aangelegd ter verdediging van land- of waterwegen. Het is van belang om te weten dat de 80-jarige oorlog niet hoeft te betekenen dat het gehele grondgebied van het toenmalige Nederland ook werkelijk 80 jaren lang onder Spaans toezicht was gesteld. In sommige delen van het land betekende dit dat er slechts gedurende enkele jaren sprake was van een Spaanse overheersing. De 80-jarige oorlog speelde zich in dit deel van het Westerkwartier dan ook in hoofdzaak af in de jaren tussen 1579 en 1594.
Luchtfoto (GoogleMaps) uit 2007, met de gemarkeerde contouren van de schans
Schansen maakten destijds onderdeel uit van de tactiek van systematische afsluiting van land- en waterwegen. Een schans ontleende vaak zijn kracht aan het feit dat er meerdere waren opgeworpen in een soort rij of keten van schansen waarmee men de toevoer van en naar andere plaatsen kon regelen. Belangrijke schansen in die tijd waren er te Niezijl (de Bomsterschans genaamd) en richting Kommerzijl (de Opslag genaamd). Verder waren er twee schansen te Leek (de Leekster- en de Wolveschans), de Zwartendijksterschans te Een en een klein schansje te Lettelbert. De kosten voor het maken van een schans, en daarnaast ook de kosten voor een permanente bezetting ervan door grote groepen soldaten, waren erg hoog. De bewoners van de Ommelanden moesten dan ook diep in hun buidel tasten. Men moest zelfs de gouden en zilveren voorwerpen inleveren en er werden net als later in de tweede wereldoorlog kerkklokken ingeleverd om te worden omgesmolten tot kanonslopen. Voor de schans te Enumatil, die samen met het kleinere schansje te Lettelbert vanaf 6 oktober 1587 tot 1 oktober 1594 met een zekere regelmaat door soldaten werd bezet, bedroegen de kosten in totaal 25041 ponden, 8 schellingen en 8 penningen.
Schets van de Schans, uit `Vestigingen en Schansen in Groningen', door Jean Denis le Page uit 1994
.
Zoals in de tweede wereldoorlog een groot aantal Nederlanders kozen voor de Duitse bezetters (NSB-ers) waren er in de 80-jarige oorlog ook Nederlanders die de kant van de Spanjaarden kozen. Als we spreken over de Spanjaarden of Spaansgezinde troepen dan moeten we niet denken dat dit ook echt allemaal Spanjaarden waren, maar evengoed waren er Nederlanders die zich bij hen aansloten. Wat niet echt duidelijk is, is het feit of er ten tijde van de aanleg van de schans in maart en april 1582 al sprake was van bebouwing te Enumatil. Sommige 'kenners' menen van niet. In Tussen Hunze en Lauwers lezen we dat de schans bij de molenberg te Enumatil lag. De brug te Enumatil werd omstreeks 1445 aangelegd. Het is dan ook maar de vraag of er bij een brug over een niet onbelangrijk vaarwater en tevens een kruispunt van landwegen in die tijd geen huis of huizen waren gebouwd.
Op de kaart van Bartholdus Wicheringe uit 1616 zien we bij Enumatil een molen afgebeeld. Op een kaart uit 1646 staat er ter hoogte van Enumatil een fraaie standerd-molen afgebeeld met enige bebouwing. Ook was er te Enumatil in 1599 al sprake van de stichting van een school met als eerste schoolmeester ene Harmen Hindricks! We zullen er dan ook wel niet achter kunnen komen hoe de situatie werkelijk was ten tijde van de aanleg van de schans in 1582.
Fragment van de kaart van Wicheringe uit 1616, 25 jaar na de laatste schermutselingen bij de schans te Enumatil. Alhoewel er niets wordt ingetekend van een schans, staan er wel een brug en een molen op afgebeeld.